ORGELS in Horebeke en Zwalm

HET ZWALMS ORGELPATRIMONIUM

​

Het merendeel van het Zwalms orgelpatrimonium dateert uit de 19de eeuw.  Enkele 18de-eeuwse sporen treffen we nog aan in de orgelkasten van Beerlegem en Hundelgem.  
Van de 10 instrumenten zijn er momenteel 7 (min of meer) bespeelbaar, al raakt de toestand van de meeste instrumenten stilaan in verval, door een gebrek aan regelmatig gebruik en onderhoud.  Nochtans beschikt Zwalm over een gevarieerd en waardevol orgelpatrimonium dat grotendeels zijn oorspronkelijke karakter heeft weten te behouden.  In de omliggende streken zijn vele orgels dermate aangepast aan de smaak van de tijd, dat ze hun oorspronkelijk karakter verloren.

​​

Unieke orgels in Zwalm

Zwalm biedt enkele unieke zeldzaamheden die nergens anders in Vlaanderen te vinden zijn, zoals een uniek werk van de regionale orgelbouwer Petrus Haelvoet in Nederzwalm, één van de eerste instrumenten van F.B. Loret in Sint-Blasius-Boekel met een uniek bewaard voetpedaaltje, en een gaaf bewaard orgel (weliswaar in zeer ernstig verval) in Rozebeke van de orgelbouwer P.A. Van Dinter, van wie heel wat verloren ging.  Vooral dit laatste instrument dreigt volledig verloren te gaan door hevige houtwormaantasting en doorzakkende pijpen, veroorzaakt door een gebrek aan onderhoud en controle.

​

Meest uniek: het classicistisch Haelvoetorgel van Nederzwalm
Zwalm beschikt over een héél uitzonderlijk en waardevol instrument in Nederzwalm, vermits dit het enige gekende instrument is van orgelbouwer Petrus Haelvoet.  Het meubel is vrij sober, maar het instrument getuigt van hoogstaand vakmanschap met gebruik van de beste materialen en is veruit één van de mooiste instrumenten uit de hele streek te noemen.  Dit instrument is het meer dan waard om gebruikt te worden voor concerten en liturgie, al gebeurt dit eigenaardig genoeg niet.  Het onderklavier is onbespeelbaar geworden door schade veroorzaakt door de verwarming die in 2011 enkele dagen bleef draaien.  Met een budget van 10.000 euro zou dit onderklavier hersteld kunnen worden.  Gezien zijn historische, muzikale, ambachtelijke en auditieve waarde is het meer dan verantwoord om dit instrument te laten restaureren en te bewaren voor het nageslacht.  Het is bovendien een heel belangrijk getuige van een overgangsstijl in de orgelbouw rond het midden van de 19de eeuw.  Ondanks de introductie van enkele modernere romantische invloeden, heeft het orgel een traditionele klank die leent voor een breed muzikaal repertoire.

 

Oudste: het postrococo-orgel van Roborst
Het oudste orgelrelict van Zwalm is wellicht het Van Peteghemorgel in Roborst, gebouwd in 1828 of 1836.  Het instrument werd in 1963 onderworpen aan een 'harde restauratie', waardoor historische elementen, zoals de oude windlade met inscriptie van Van Peteghem, verdwenen.  In Sint-Denijs-Boekel stond eveneens een Van Peteghemorgel uit 1828.  Omstreeks 1902 werd dit instrument vervangen door een instrument van de gebroeders Joris uit Ronse.  Dit orgel is echter niet meer bespeelbaar.

 

'Anonieme' instrumenten uit de eerste helft van de 19de eeuw
Zwalm herbergt twee anonieme instrumenten in Sint-Blasius-Boekel en Hundelgem, beide daterend uit circa 1835-1840.  Beide instrumenten zijn alleszins instrumenten die nog zeer traditioneel vervaardigd zijn.  
Het orgel van Sint-Blasius-Boekel is mogelijk toe te schrijven aan F. Loret.  Het orgel van Sint-Blasius-Boekel is nog vrij origineel en in goed bewaarde conditie, hoewel tekenen van verval merkbaar zijn, door een gebrek aan onderhoud.  
Het orgel in Hundelgem is meer verbouwd in de loop van de tijd, te merken aan de mindere kwaliteit van de latere aanpassingen.  Door zijn bewogen geschiedenis van aanpassingen is het moeilijk om het instrument exact te dateren en toe te schrijven aan een orgelbouwer, al wijzen enkele kenmerken op een belangrijke aanpassing rond 1840 door Pierre Van Peteghem en/of zijn zoon Maximilien.

 

Classicistische romantiek in de tweede helft van de 19de eeuw

In Rozebeke staat een orgel uit circa 1865 van Van Dinter, waaraan de orgelbouwer van Nederzwalm, Petrus Haelvoet, later in 1882 twee registers toevoegde.  Het orgel speelt jammer genoeg niet meer, al is het instrument al bij al degelijk gemaakt en de moeite waard om opnieuw tot leven te wekken.  Hevige houtwormaantasting en doorzakkende pijpen dreigen echter dit erfgoed volledig verloren te laten gaan.

 

In Dikkele staat een Petrus-Joannes Vereeckenorgel, dat grondig hersteld werd in de jaren 1980 en 1990 door orgelbouwer Ghislain Potvlieghe.  Dit mooie 'classicistische' instrument geraakte echter snel in verval na de slutiing van de kerk in 2013: heel wat registers waren niet meer normaal bespeelbaar, en enkele pijpen vielen om, wat aanzienlijke schade veroorzaakte.  Deze problemen hadden voorkomen kunnen worden door het orgel regelmatig van een elementaire controle te voorzien.  Het is een van de vele voorbeelden van een aan zijn lot overgelaten instrument doordat de kerk niet meer gebruikt wordt als weekendvieringplaats en er verder geen initiatieven worden genomen dit patrimonium te onderhouden.  Gelukkig onderging het orgel belangrijke herstellingen in 2016 en 2023 en wordt het nu centraal gesteld door een enthousiaste vzw die zich inzet voor het behoud en gebruik van het instrument.

 

Postromantiek begin 20ste eeuw

In Meilegem, Sint-Maria-Latem, Sint-Denijs-Boekel en Beerlegem vinden we nog enkele instrumenten die van mindere kwaliteit zijn dan de voorgenoemde oudere instrumenten.  Zo zijn de orgels van Sint-Maria-Latem, Sint-Denijs-Boekel en Meilegem niet meer bespeelbaar. 
Van deze drie genoemde instrumenten is het instrument in Meilegem het interessantst omwille van zijn mechanische tractuur en omdat het een omgebouwde oude (19de-eeuwse?) orgelkast bevat, met restanten van oude registergaten.  Mits een beperkt budget kan dit kleine instrument weer snel tot leven worden gewekt.
De orgels van Beerlegem en Sint-Maria-Latem zijn beide van orgelbouwers Reygaert, maar behoren niet tot hun beste werk.  Het orgel van Beerlegem blijft nog het meest waardevol als instrument en als historisch erfgoed.  Zo zitten in de orgelkast bijvoorbeeld nog fragmenten van oudere orgelkastelementen verwerkt.  

 

Verdwenen erfgoed?

Eigenaardig genoeg bezit de centrumkerk van Munkzwalm geen pijporgel meer, hoewel er in het verleden wel een instrument stond.   Er is weinig informatie beschikbaar over dit verdwenen erfgoed.