ORGELS in de Vlaamse Ardennen

HET KRUISEMS ORGELERFGOED: DRIE EEUWEN ORGELBOUWKUNST

​

De huidige fusiegemeente Kruisem (voormalige fusiegemeentes Zingem + Kruishoutem) beschikt over negen ambachtelijke pijporgels, waarvan er meer dan de helft afstammen uit de 18de eeuw.  Dat er zoveel oude instrumenten bewaard zijn gebleven in deze regio is meer dan noemenswaardig te noemen. 
Kruisem mag fier zijn op zijn waardevol orgelpatrimonium, al is de toestand van sommige instrumenten (waaronder zelfs de meest bijzondere) in vraag te stellen.

​

18de EEUW

De 18de eeuw is er mooi en kwantitatief vertegenwoordigd met een uniek Frans-Vlaams instrument in Lozer en een aantal instrumenten die oorspronkelijk werden gebouwd door de orgelbouwers Van Peteghem (Kruishoutem, Zingem, Nokere, Wannegem).  Van deze 18de-eeuwse instrumenten bleven voornamelijk het orgel in Lozer, Zingem en Nokere het best bewaard met de meest authentieke elementen.  Ironisch misschien dat net deze instrumenten niet in hun volle glorie weerklinken.  Het orgel van Zingem wacht nog steeds op de restauratie van het tweede klavier (onderpositief), het orgel van Lozer heeft een volledig lekke blaasbalg en het orgel van Nokere staat ongelukkig achteruit geschoven op het doksaal en wordt door een gebrek aan elementair onderhoud stilaan onbespeelbaar.  Oorspronkelijk stond er ook een van Pieter Van Peteghems eerste instrumenten in Ouwegem, maar dat staat sinds de 19de eeuw in Outrijve.

​

19de EEUW

De 19de eeuw wordt in Kruisem vertegenwoordigd door de orgels van Lede, Ouwegem en Huise.  Een enthousiast en voorbeeldig team heeft in Lede het orgel met beperkte middelen weten te onderhouden en gebruiken tijdens concerten en diverse bespelingen bij diverse activiteiten.  In Ouwegem betreft het een van Charles Anneessens zijn eerste instrumenten.  Ironisch genoeg speelt dit 'nieuwe' orgel uit de 19de eeuw amper nog, terwijl het eerste Ouwegemse orgel sinds zijn verhuis naar Outrijve nog steeds bespeelbaar is.  Waar de mechanische orgels van Lede en Ouwegem nog in een ambachtelijke classicistisch-romantische stijl zijn geconcipieerd, is het orgel van Huise van een totaal andere orde.  Het Schyvenorgel van Huise is een voorbeeld van de orkestrale-symfonische strekking binnen de romantische orgelbouw.  Het werkt op basis van het toen vrij nieuwe pneumatische stelsel.  Deze orgelbouwer had enkele jaren voordien het grootste orgel van België gebouwd in de kathedraal van Antwerpen.

​

20ste EEUW

Bij het begin van de 20ste eeuw viel het Van Peteghemorgel van Wannegem ten prooi aan een drastische ombouw naar de nieuw heersende romantische smaak van die tijd.  Het werd een instrument met twee klavieren dat wel enigszins kon overtuigen bij bespeling.  Bouwtechnisch werden echter niet de beste materialen gebruikt, waardoor het orgel in zijn huidige staat niet betrouwbaar is.
Tot slot vinden we het recentste orgel in de Marollekerk.  Het betreft een orgel uit de eerste helft van de 20ste eeuw: een orgel waarbij de persoonlijke stijl van de orgelbouwers heeft moeten plaats maken voor een geassembleerd industrieel orgel, waarbij toeleveringsbedrijven voor de diverse onderdelen zorgden en de orgelbouwer in feite vooral een samensteller en geen echte bouwer meer was.  Het kadert binnenin de tijdsgeest waarbij in feite alle Belgische orgelmakers geen echte trendsetters meer waren, maar eerder werkten in de schaduw van wat internationaal gebeurde.

​

21ste EEUW?

Laat ons hopen dat er blijvend zorg gedragen wordt voor dit waardevol patrimonium en dat gezonde keuzes worden gemaakt in verband met het bespeelbaar houden van (de meest waardevolle) instrumenten.  Hopelijk vinden de plaatselijke gemeenschappen voldoende enthousiasme en creativiteit om het orgel te betrekken in de diverse plaatselijke activiteiten.

We hopen dat beleidskeuzes worden gemaakt in functie van degelijke en cultureel-historisch belangrijke instrumenten.  Zo verdient het orgel van Lozer het om op zijn minst bespeelbaar gemaakt te worden door de blaasbalg te restaureren.  Het bijzondere orgel van Nokere zien we graag opgewaardeerd in de balustrade waarbij de oude registers opnieuw bespeelbaar worden gemaakt, idealiter met een gereconstrueerde klaviatuur aan de achterzijde van het orgel.  Het orgel van Zingem verdient het dan weer om volledig afgewerkt te worden: de eerste fasen van de restauratie zijn reeds achter de rug, waardoor reeds één klavier bespeelbaar is.  De andere orgelonderdelen wachten op de afwerkingsfase, waardoor we een uniek volwaardig Van Peteghemorgel zullen hebben met twee klavieren! (de meeste Van Peteghemorgels hebben slechts één klavier)

En ook de andere instrumenten die we nog niet opnoemden verdienen het op zijn minst om blijvend onderhouden (en bespeeld) te worden.  Vaak bestaat een grote verwarring tussen de termen 'restauratie' en 'onderhoud'.  Het is niet altijd nodig om een orgel volledig te restaureren om het bespeelbaar te houden.  Vaak volstaat een elementair regelmatig onderhoud.