ORGELS in de Vlaamse Ardennen

HET KRUISHOUTEMS ORGELERFGOED: DRIE EEUWEN ORGELBOUWKUNST

​

De voormalige fusiegemeente Kruishoutem beschikt uitzonderlijk genoeg nog over vier 18de-eeuwse orgels, het ene instrument al wat meer verbouwd dan het andere.  Daarvan zijn er drie instrumenten van de bekende orgelbouwers Van Peteghem die enkele generaties toonaangevend waren in Vlaanderen (en dan vooral Oost-Vlaanderen), zowel op kwalitatief als kwantitatief vlak in de 18de en begin van de 19de eeuw.  

Het is dan ook zeer eigenaardig te moeten vaststellen dat het orgel van Nokere zo goed als niet bespeeld wordt, terwijl dit ambachtelijk orgel in wezen nog goed bespeelbaar is.  De ongelukkige verplaatsing van de orgelkast naar achteren op het doksaal doet bijna vergeten dat hier een belangrijk en mooi getuige van een gedeelde orgelkast staat, een bijzonder en experimenteel orgeltype, dat enige kunde van de orgelbouwer vereist om tot een goed resultaat te komen.  Er is in dit orgel nog vrij veel Van Peteghemmateriaal bewaard gebleven.  De laatste jaren treedt steeds meer het verval op in dit instrument door gebrek aan bespeling en elementair onderhoud.

In Wannegem vinden we nog enkele oude handgeschreven registeropschriften terug.  Het instrument is nu voorzien van een 20ste-eeuwse vrije speeltafel en werd aangepast (‘geromantiseerd’) naar de smaak van de tijd.  Ondanks zijn muzikale kwaliteiten is het in zijn verbouwde toestand technisch niet zo kwalitatief.

In Kruishoutem bleek het oorspronkelijke orgel te klein voor de nieuwe grotere kerk en heeft men via microfoons voor een (goedkope) oplossing gezorgd.  Ondanks de 20ste-eeuwse aanpassingen met vrijstaande speeltafel in de benedenkerk, is er nog redelijk wat pijpwerk van Van Peteghem bewaard gebleven.

Een ongekend pareltje van een 18de-eeuws instrument vinden we terug in Lozer.  Dit anonieme instrument verwijst naar de Frans-Vlaamse orgelbouwer Cacheux (of alleszins naar een orgelbouwer die in dezelfde stijl werkte), al is er enige onduidelijkheid door de bouwdatum die na Cacheux' overlijden zou geweest zijn.  Met de voetbediening van de volledig lekke blaasbalgen kan nog slechts een glimp van de klank worden opgevangen.  Dit unieke instrument heeft een elementaire onderhoudsbeurt nodig zodat het opnieuw bespeelbaar wordt.  Dit degelijk gebouwd orgel heeft bijzonder mooie klankkleuren en is cultureelhistorisch een uniek concept in de streek.  Hopelijk wordt dit instrumentje terug nieuw leven ingeblazen!

Verder is ook de 19de eeuw vertegenwoordigd door het orgel in Lede van Louis Hooghuys, dat aanhanger is van een classicistische bouwstijl, maar dan wel in een 19de-eeuwse interpretatie, met voorzichtige kleuren uit het vroegromantisch kleurenpalet, zonder dat zijn orgel echt romantisch genoemd kan worden.

 

Tot slot vinden we in de Marolle een industrieel assemblageorgel terug uit het interbellum van het begin van de 20ste eeuw.  Dit orgeltype wordt ook wel eens een 'compromisorgel' genoemd.  Men kan moeilijk van een persoonlijke ambachtelijke stijl spreken bij dit orgel: de orgelbouwers beperkten zich voornamelijk tot het samenstellen van een orgel met orgelonderdelen uit toeleveringsbedrijven.

 

BEDREIGD ERFGOED

Met de sluiting van vele kerken als weekendvieringplaats, dreigen ook in Kruishoutem enkele instrumenten bedreigd erfgoed te worden, omdat ze niet meer regelmatig worden bespeeld.  
Dat is nu reeds het geval voor de instrumenten van Wannegem, Lede, Nokere en de Marolle.
Het orgel van Lozer loont de moeite om via een elementair onderhoud opnieuw speelklaar te worden gemaakt, maar wordt op dit moment niet gebruikt.

Het valt op dat net de meest waardevolle instrumenten het meest aan hun lot worden overgelaten.

​

TOEKOMSTPERSPECTIEF?

Vooral de orgels van Lozer en Nokere verdienen de aandacht.  Beide instrumenten hebben allebei heel wat authentiek materiaal behouden en spreken een persoonlijke stijl. 

Het anonieme orgel van Lozer met zijn vroeg 18de-eeuwse Frans-Vlaamse barokstijl bekleedt een unieke plaats in in het regionale orgellandschap.  Het leent zich uitstekend als solo-instrument en als continuo-instrument in het uitvoeren van oude muziek met authentieke instrumenten.  Een eerste stap om dit orgel opnieuw bespeelbaar te maken is het aanpakken van de lekke blaasbalg.

Het orgel van Nokere dateert uit het hoogtepunt van de rococo-orgelbouwkunst van de grootmeesters Van Peteghem en is een belangrijk trendsettend getuige van de experimenteerdrang met het gedeelde orgeltype. Het vele authentieke oude pijpwerk, alsook de bewaarde plaats van de oorspronkelijke klaviatuur zijn de maatstaf om dit orgel te reconstrueren in een kwalitatieve persoonlijke ambachtelijke stijl.  De latere 19de-eeuwse toevoeging door Van Houtte (o.m. uitbreiding tessituur) is nog steeds kwalitatief te verantwoorden om te behouden.  De drastische verplaatsing naar het einde van het doksaal zien we liever niet meer terug bij een reconstructie. Minimaal wordt dit instrument blijvend onderhouden zodat het bespeelbaar blijft. 

​

Kruishoutem heeft heel wat troeven... nu is het aan de plaatselijke bevolking om er iets actief mee te doen... met als voorbeeld het enthousiaste team rond het Hooghuysorgel van Lede.  Zij bewezen wat mogelijk is met beperkte middelen maar vooral een grote dosis enthousiasme...

​

PUBLICATIE HULTHEIM

In december 2023 verscheen een artikel over dit Kruishoutems orgelerfgoed in het jaarboek Hultheim.