ORGELS in de Vlaamse Ardennen

HET ZWALMS ORGELPATRIMONIUM

​

Het merendeel van het Zwalms orgelpatrimonium dateert uit de 19de eeuw.  Enkele 18de-eeuwse sporen treffen we nog aan in de orgelkasten van Beerlegem en Hundelgem.  
Van de 10 instrumenten zijn er momenteel 7 (min of meer) bespeelbaar, al is de toestand van de meeste instrumenten stilaan in verval aan het geraken, doordat ze zo goed als niet meer bespeeld en niet meer onderhouden worden.  Nochtans beschikt Zwalm over een gevarieerd en waardevol orgelpatrimonium dat grotendeels zijn oorspronkelijke karakter wist te behouden.  In de omliggende streken zijn vele orgels dermate aangepast aan de smaak van de tijd, dat ze hun oorspronkelijk karakter verloren.

​

  In Zwalm vinden we enkele belangrijke zeldzaamheden terug die we nergens anders in Vlaanderen aantreffen: een uniek werk van een regionale orgelbouwer in Nederzwalm, één van de eerste instrumenten van F.B. Loret in Sint-Blasius-Boekel met een uniek bewaard voetpedaaltje, en een gaaf bewaard orgel (weliswaar in zeer ernstig verval) in Rozebeke van de orgelbouwer P.A. Van Dinter, van wie heel wat verloren ging.  Vooral dit laatste instrument dreigt volledig verloren te gaan door hevige houtwormaantasting en doorzakkende pijpen door een gebrek aan onderhoud en controle.

​

Meest uniek: het classicistisch Haelvoetorgel van Nederzwalm
Zwalm beschikt over een héél uniek en waardevol instrument in Nederzwalm, vermits dit het enige gekende instrument is van orgelbouwer Petrus Haelvoet.  Het meubel zelf is vrij sober, maar het instrument getuigt van waar vakmanschap met de beste materialen en is veruit één van de mooiste instrumenten uit de hele streek te noemen.  Dit instrument is het meer dan waard om gebruikt te worden voor concerten en liturgie, al gebeurt dit eigenaardig genoeg niet.  Het onderklavier is niet meer bespeelbaar doordat de verwarming in 2011 enkele dagen is blijven doordraaien.  Met een budget van 10 000 euro zou dit onderklavier weer hersteld kunnen worden.  Omwille van zijn historische, muzikale, ambachtelijke en auditieve waarde is het meer dan verantwoord om dit instrument te laten restaureren en te bewaren voor het nageslacht.  Het is bovendien een heel belangrijke getuige van een overgangsstijl in de orgelbouw rond het midden van de 19de eeuw.  Ondanks de introductie van enkele modernere romantische invloeden, is de klank van het orgel nog zeer traditioneel, en leent het zich daarmee tot een zeer breed muzikaal repertoire.

 

Oudste: het postrococo-orgel van Roborst
Het oudste orgelrelict van Zwalm is wellicht het Van Peteghemorgel van Roborst uit 1828 of 1836.  Het instrument werd echter rond 1963 nogal 'hard gerestaureerd' waardoor een aantal historische elementen (zoals de oude windlade met inscriptie van Van Peteghem) verdwenen.  In Sint-Denijs-Boekel moet eveneens een Van Peteghemorgel gestaan hebben van 1828.  Dit instrument is vervangen door een instrument van de gebroeders Joris uit Ronse omstreeks 1902, nu niet meer bespeelbaar.

 

'Anonieme' instrumenten uit de eerste helft van de 19de eeuw
In Sint-Blasius-Boekel en in Hundelgem vinden we twee anonieme instrumenten van ca. 1835-1840.  
Het orgel van Sint-Blasius-Boekel kunnen we mogelijks toeschrijven aan F. Loret.  Beide instrumenten zijn alleszins instrumenten die nog zeer traditioneel vervaardigd zijn.  Het orgel van Sint-Blasius-Boekel is nog vrij origineel en in goed bewaarde conditie, al zijn tekenen van verval merkbaar, doordat het orgel de laatste jaren niet meer werd onderhouden.  
Het orgel van Hundelgem is meer verbouwd in de loop van de tijd, te merken aan de mindere kwaliteit van de latere aanpassingen.  Door zijn bewogen geschiedenis van aanpassingen is het moeilijk om het instrument exact te dateren en toe te schrijven aan een orgelbouwer, al wijzen enkele kenmerken erop dat rond 1840 het orgel grondig moet zijn aangepast door Pierre Van Peteghem en/of zijn zoon Maximilien.

 

Classicistische romantiek in de tweede helft van de 19de eeuw

In Rozebeke vinden we een orgel uit ca. 1865 van Van Dinter, waar de orgelbouwer van Nederzwalm, Petrus Haelvoet, later in 1882 nog twee registers toevoegde.  Het orgel speelt jammer genoeg niet meer, al is het instrument al bij al degelijk gemaakt en de moeite waard om opnieuw tot leven te wekken.  Hevige houtwormaantasting en doorzakkende pijpen dreigen echter dit erfgoed volledig verloren te laten gaan.

 

In Dikkele vinden we een Petrus-Joannes Vereeckenorgel dat in de jaren 1980 en 1990 reeds grondig hersteld werd door orgelbouwer Potvlieghe.  Dit mooie 'classicistische' instrument is de laatste jaren echter in verval aan het geraken: heel wat registers zijn niet meer normaal bespeelbaar, enkele pijpen zijn omvergevallen en hebben heel wat schade aangericht.  Dit zijn zaken die eigenlijk kunnen vermeden worden door het orgel regelmatig van een elementaire controle te voorzien.  Het is een van de vele voorbeelden van een aan zijn lot overgelaten instrument doordat de kerk niet meer gebruikt wordt als weekendvieringplaats en er verder geen initiatieven worden genomen dit patrimonium te onderhouden.

 

Postromantiek begin 20ste eeuw

In Meilegem, Sint-Maria-Latem, Sint-Denijs-Boekel en Beerlegem vinden we nog enkele instrumenten die van mindere kwaliteit zijn dan de voorgenoemde oudere instrumenten.  Zo zijn de orgels van Sint-Maria-Latem, Sint-Denijs-Boekel en Meilegem niet meer bespeelbaar. 
Van deze drie genoemde instrumenten is het instrument in Meilegem het interessantst omwille van zijn mechanische tractuur en omdat het een omgebouwde oude (19de-eeuwse?) orgelkast bevat, met restanten van oude registergaten.  Mits een beperkt budget zou dit kleine instrument wellicht weer snel tot leven kunnen gewekt worden.
De orgels van Beerlegem en Sint-Maria-Latem zijn beide van orgelbouwers Reygaert, maar behoren niet tot hun beste instrumenten.  Het orgel van Beerlegem is dan nog het meest waardevol als instrument en als historisch erfgoed.  Zo zitten in de orgelkast bijvoorbeeld nog fragmenten van oudere orgelkastelementen verwerkt.  

 

Verdwenen?

Eigenaardig genoeg bezit de centrumkerk van Munkzwalm geen pijporgel, al heeft er in het verleden wel een instrument gestaan.   Over dit verdwenen instrument is niet veel informatie terug te vinden.