ORGELS in de Vlaamse Ardennen

HET ZWALMS ORGELPATRIMONIUM

​

Het merendeel van het orgelpatrimonium in Zwalm dateert uit de 19de eeuw.  In de orgelkasten van Beerlegem en Hundelgem zijn nog sporen uit de 18de eeuw terug te vinden.

Van de 10 instrumenten zijn er momenteel 7 (min of meer) bespeelbaar, al raken de meeste instrumenten langzaam in verval, door een gebrek aan regelmatig gebruik en onderhoud.  Toch beschikt Zwalm over een gevarieerd en waardevol orgelpatrimonium dat grotendeels zijn oorspronkelijke karakter heeft behouden.  In de omliggende streken zijn vele orgels dermate aangepast aan de smaak van de tijd, dat ze hun oorspronkelijk karakter verloren.

​​

Unieke orgels in Zwalm

  Zwalm biedt enkele unieke zeldzaamheden die nergens anders in Vlaanderen te vinden zijn, zoals een uniek werk van de regionale orgelbouwer Petrus Haelvoet in Nederzwalm, één van de eerste instrumenten van F.B. Loret in Sint-Blasius-Boekel met een uniek bewaard voetpedaaltje, en een gaaf bewaard orgel (weliswaar in zeer ernstig verval) in Rozebeke van de orgelbouwer P.A. Van Dinter, van wie heel wat verloren ging.  Vooral dit laatste instrument dreigt volledig verloren te gaan door hevige houtwormaantasting en doorzakkende pijpen, als gevolg van een gebrek aan onderhoud en controle.

​

Meest uniek: het classicistisch Haelvoetorgel van Nederzwalm
Zwalm beschikt over een héél uitzonderlijk en waardevol orgel in Nederzwalm, aangezien dit het enige bekende instrument is van orgelbouwer Petrus Haelvoet.  Het meubel is vrij sober, maar het instrument getuigt van hoogstaand vakmanschap en het gebruik van de beste materialen.  Het orgel is veruit één van de mooiste instrumenten uit de hele streek te noemen.  

Dit orgel is uitermate geschikt voor concerten en liturgisch gebruik, maar wordt amper bespeeld.  Het onderklavier raakte onbespeelbaar door schade veroorzaakt door de verwarming die in 2011 enkele dagen bleef draaien.  Met een budget van 10.000 euro zou dit onderklavier kunnen worden hersteld.  

Gezien de historische, muzikale, ambachtelijke en auditieve waarde van het orgel, is restauratie meer dan verantwoord om dit instrument te bewaren voor het nageslacht.  Bovendien is het een heel belangrijk getuigenis van een overgangsstijl in de orgelbouw rond het midden van de 19de eeuw.  Ondanks de introductie van enkele modernere romantische invloeden, heeft het orgel een traditionele klank, waardoor het geschikt is voor een breed muzikaal repertoire.

 

Oudste: het postrococo-orgel van Roborst
Het oudste orgelrelict van Zwalm is wellicht het Van Peteghemorgel van Roborst gebouwd in 1828 of 1836.  Het instrument werd in 1963 onderworpen aan een 'harde restauratie', waardoor historische elementen, zoals de oude windlade met inscriptie van Van Peteghem, verdwenen.  In Sint-Denijs-Boekel stond eveneens een Van Peteghemorgel uit 1828.  Omstreeks 1902 werd dit instrument vervangen door een instrument van de gebroeders Joris uit Ronse.  Dit orgel is echter niet meer bespeelbaar.

 

'Anonieme' instrumenten uit de eerste helft van de 19de eeuw
Zwalm herbergt twee anonieme instrumenten, gelegen in Sint-Blasius-Boekel en Hundelgem, beide daterend uit circa 1835-1840.    Beide instrumenten zijn alleszins instrumenten die nog zeer traditioneel vervaardigd zijn.
Het orgel van Sint-Blasius-Boekel is mogelijk toe te schrijven aan F. Loret.  Dit instrument is grotendeels origineel en goed bewaard, hoewel duidelijke tekenen van verval zichtbaar zijn, voornamelijk door een gebrek aan onderhoud.  
Het orgel van Hundelgem heeft door de jaren heen meer verbouwingen ondergaan, wat te merken is aan de mindere kwaliteit van de latere aanpassingen.  Door zijn bewogen geschiedenis van aanpassingen is het moeilijk om het instrument exact te dateren en toe te schrijven aan een orgelbouwer, al wijzen bepaalde kenmerken op een belangrijke aanpassing rond 1840 door Pierre Van Peteghem en/of zijn zoon Maximilien.

 

Classicistische romantiek in de tweede helft van de 19de eeuw

In Rozebeke staat een orgel uit circa 1865 van Van Dinter, waaraan de orgelbouwer van Nederzwalm, Petrus Haelvoet, later in 1882 twee registers toevoegde.  Het orgel speelt jammer genoeg niet meer, al is het instrument al bij al degelijk gemaakt en de moeite waard om opnieuw tot leven te wekken.  Hevige houtwormaantasting en doorzakkende pijpen dreigen echter dit erfgoed volledig verloren te laten gaan.

 

In Dikkele staat een Petrus-Joannes Vereeckenorgel, dat in de jaren 1980 en 1990 grondig werd gerestaureerd door orgelbouwer Ghislain Potvlieghe.  Helaas raakte dit mooie 'classicistische' instrument snel in verval na de sluiting van de kerk in 2013: verschillende registers werden onbespeelbaar, en enkele pijpen vielen om, wat aanzienlijke schade veroorzaakte.  Deze problemen hadden kunnen worden voorkomen door het orgel regelmatig van een elementaire controle te voorzien.  Het is een treffend voorbeeld van een instrument dat aan zijn lot werd overgelaten, doordat de kerk niet langer gebruikt wordt voor weekendvieringen en er geen initiatieven zijn genomen dit patrimonium te onderhouden.  Gelukkig onderging het orgel in 2016 en 2023 belangrijke herstellingen en wordt het nu gekoesterd door een enthousiaste vzw die zich inzet voor het behoud en gebruik van het instrument.

 

Postromantiek begin 20ste eeuw

In Meilegem, Sint-Maria-Latem, Sint-Denijs-Boekel en Beerlegem vinden we nog enkele instrumenten die van mindere kwaliteit zijn dan de voorgenoemde oudere instrumenten.  Zo zijn de orgels van Sint-Maria-Latem, Sint-Denijs-Boekel en Meilegem niet meer bespeelbaar. 
Van deze drie genoemde instrumenten is het instrument in Meilegem het interessantst omwille van zijn mechanische tractuur en omdat het een omgebouwde oude (19de-eeuwse?) orgelkast bevat, met restanten van oude registergaten.  Mits een beperkt budget kan dit kleine instrument weer snel tot leven worden gewekt.
De orgels van Beerlegem en Sint-Maria-Latem zijn beide van orgelbouwers Reygaert, maar behoren niet tot hun beste werk.  Het orgel van Beerlegem blijft nog het meest waardevol als instrument en als historisch erfgoed.  Zo zitten in de orgelkast bijvoorbeeld nog fragmenten van oudere orgelkastelementen verwerkt.    

 

Verdwenen erfgoed?

Opmerkelijk is dat de centrumkerk van Munkzwalm geen pijporgel meer heeft, ondanks dat er vroeger wel een instrument aanwezig was.   Er is weinig informatie beschikbaar over dit verdwenen erfgoed.