Onderhoud of restauratie?

Over de noodzaak en de vormen van instandhouding van een bewegend erfgoed

MISVERSTANDEN DOOR BEGRIPSVERWARRING

Vaak is er heel wat verwarring rond een aantal begrippen. Door de hoge kosten van restauraties met subsidie denkt men al snel dat orgels onbetaalbaar zijn om te onderhouden. Wat eigenaars van orgels vaak niet weten, is dat een regelmatig vakkundig onderhoud of nazicht geen al te grote kosten inhoudt. In principe is men bij beschermde orgels ook wettelijk verplicht om de orgels bespeelbaar te houden en te vrijwaren voor verval.
Dergelijke misverstanden hebben ertoe geleid dat naar vele instrumenten in onze streken weinig werd omgezien, waardoor de ingrijpender werkzaamheden niet meer voorkomen kunnen worden.

Een jaarlijks nazicht en onderhoud is noodzakelijk wil men dit erfgoed niet verloren laten gaan. Houtworm, versterven van lederen onderdelen, loodcorrosie, omvervallende pijpen, het doorbranden van een motor, ... zijn zaken die door regelmatige controle kunnen vermeden of beperkt worden.

EN WAT ALS DE ORGELS NIET MEER BESPEELD WORDEN?

In deze huidige tijd waarbij kerken onttrokken worden aan de eredienst, zal het belangrijk blijven, om het orgelerfgoed dat niet meer bespeeld wordt, op zijn minst te 'conserveren' en van verder verval te voorkomen. Heel wat grote schade (en grote kosten) kan vermeden worden door de instrumenten op zijn minst jaarlijks te laten inspecteren en bijgevolg te 'conserveren'.

Men spreekt in de restauratiewereld over 'conservering' of 'consolidatie': het zoveel mogelijk behouden van de huidige toestand.

KERKRESTAURATIE & BOUWSTOF

Bij uitvoering van werken aan het kerkgebouw, is het belangrijk om het orgel te laten inpakken door een deskundig orgelbouwer, om schade door stof, gruis, vocht en manuele of machinale schade te vermijden.
Bouwstof heeft bijvoorbeeld een hoog kalkgehalte, waardoor slijtage van draaiende onderdelen wordt versneld. Van kalkzuren is bekend dat ze 'invreten' in orgelmetaal, hout en leder.

DO'S EN DONT'S BIJ ORGELS

Doen
- regelmatig bespelen
- monitor het binnenklimaat
- ieder jaar inspectie: motor smeren / checken op houtworm en schimmel / balgen en kanalen controleren / checken op omvervallende pijpen

Niet doen

- het orgel ongebruikt laten staan
- het orgel blootstellen aan werkzaamheden aan het gebouw

Meer info in de waaier:
'Zorg voor uw orgel. Praktische tips voor dagelijks beheer', uitgegeven bij Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (Nederland)
www.klinkenderfgoed.nl

Enkele zwaar aangetaste orgelpijpen in Dikkele door gebrek aan nazicht en onderhoud.

RESTAURATIECATEGORIEËN

Onder het motto "voorkomen is beter dan genezen" worden erfgoedbeheerders aangeraden om op tijd inspecties te laten uitvoeren en advies in te winnen bij deskundigen, zodat restaureren overbodig wordt.

Wanneer restauratie noodzakelijk blijkt, is er een bepaalde hiërarchie in restauratiecategoriën.

Tegenwoordig heeft het restaureren in de vorm van 'reconstructie' plaats gemaakt voor het 'conserveren' van een bepaalde toestand.

'Conserveren' gaat voor 'restaureren' en 'restaureren' gaat voor 'reconstrueren'.

Bij het uitvoeren van een restauratie kan je onderscheid maken tussen BEHOUD, HERSTEL en VERNIEUWING:

1. BEHOUD: onderhoud / conserveren
(passieve / preventieve conservatie)

Onderhoud

Voor een goede bewaring is regelmatig onderhoud noodzakelijk. Stof is niet zo onschuldig als het eruit ziet. Het houdt immers vocht vast en vormt hierdoor een voedingsbodem voor schimmels en insecten. Op metaal veroorzaakt het dan weer corrosie. Regelmatig onderhoud bij een orgel wordt best gedaan door een bevoegd orgelbouwer. Verkeerd onderhoud brengt vaak meer schade toe dan het gebrek eraan.

Conserveren: het voorwerp 'consolideren' (ondersteunen) met gepast materiaal om verval tegen te gaan of te vertragen. De ingreep is steeds omkeerbaar.
Conserveren is trachten te behouden wat je hebt. In tegenstelling tot 'restaureren' blijft bij 'conserveren' de toestand van het object onaangetast, maar het krijgt wel de juiste verzorging.
Een object moet kunnen bewaard worden in goede omstandigheden met de juiste temperatuur en vochtigheid in de ruimte. Ook licht, ventilatie en nog vele andere omgevingsfactoren zijn van groot belang.

Passieve conservatie / preventieve conservering:
ideale bewaaromstandigheden scheppen om het erfgoed te vrijwaren van verder verval of het proces te vertragen. Dit door klimaatregeling (temperatuur en vochtigheid onder controle houden), lichtregeling, ventilatie, hygiëne, ...

2. HERSTEL: repareren
(actieve conservatie / conserverende restauratie)

Wanneer er toch schade is opgetreden, kan men overwegen om over te gaan naar 'actieve conservatie' of 'restauratie'.

Met actieve conservatie worden behandelingen bedoeld die worden uitgevoerd op het erfgoed zelf, met het doel de bestaande toestand van het object zoveel mogelijk te 'consolideren'. Het gaat om behandelingen als houtwormbestrijding, het aanpakken van schimmels, reinigen, ...

Restauratie: na onderzoek het voorwerp in een zo goed mogelijke originele staat terug brengen. Dit gaat dikwijls ten koste van originele materie.
Het restaureren van een voorwerp gaat verder dan 'conserveren'. Daar waar conservatie streeft naar het 'behoud' van het object, gaat restauratie een stap verder. Bij restauratie wordt het object tot op zekere hoogte hersteld en 'mooier gemaakt' dan het voor de restauratie was.

3. VERNIEUWEN:

Reconstructie met geanalyseerde authentieke materialen en technieken of met moderne technieken en materialen gebaseerd op historisch materiaal
Hierbinnen variëren de werkzaamheden van het ene uiterste, namelijk kopiëren, tot het andere uiterste, een nieuwe eigentijdse inbreng.

Vernieuwen gebeurt enkel indien onderdelen niet meer kunnen hersteld worden.

Bij vernieuwen zijn er drie opties:

1. kopiëren (actieve conservatie):
Vervaardigen van een nieuw onderdeel in oorspronkelijke vorm met gebruikmaking van oorspronkelijke technieken en oorspronkelijke of gelijke/gelijksoortige materialen.

2. imiteren:
Vervaardigen van een nieuw onderdeel in de oorspronkelijke vorm met gebruikmaking van nieuwe technieken en oorspronkelijke of modernere materialen.

3. verbeteren:
Vervaardigen van een nieuw onderdeel in oorspronkelijke of aangepaste vorm met gebruikmaking van nieuwe technieken en oorspronkelijke of modernere materialen, waarbij de prestaties worden verbeterd ten aanzien van: veiligheid, functionaliteit, comfort en duurzaamheid (waaronder milieubelasting). Zie ook: renoveren.

We verklaren hieronder de belangrijkste basisbegrippen:

ENKELE BASISBEGRIPPEN VERKLAARD

Het proces van voorbereiding en uitvoering gericht op het fysiek handhaven en laten functioneren van orgels door middel van conserveren, onderhouden, repareren, kopiëren, imiteren en verbeteren.

instandhouden

Werkzaamheden aan (onderdelen van) een orgel die met een regelmatige interval worden uitgevoerd, met als doel de technische staat van het orgel op peil te houden en ingrijpender werkzaamheden te voorkomen.

onderhouden

restauratie

Het onderhouden, herstellen (zie 'repareren'), aanpassen, verbeteren of in de oorspronkelijke staat terugbrengen (reconstrueren) van een monument of historisch (kunst)object.

restaureren

Het uitvoeren van herstelwerkzaamheden aan orgels met monumentenstatus dan wel met een duidelijke cultuurhistorische waarde, die verder gaan dan normaal onderhoud en tot doel hebben het instrument in goede staat te brengen met behoud van cultuurhistorische waarden.
Hieronder vallen: conserveren, repareren, kopiëren, imiteren en verbeteren.

conserveren

Werkzaamheden aan (onderdelen van) een orgel om verval te stoppen of dreigende aantasting te voorkomen, bij het zo veel mogelijk handhaven van de huidige toestand.

Het in een vroegere verschijningsvorm terugbrengen.

reconstrueren

repareren

Plaatselijke herstelwerkzaamheden waarbij zo weinig mogelijk materiaal wordt vervangen, veranderd of toegevoegd, met gebruikmaking van oorspronkelijke of modernere reparatiematerialen.

vernieuwen

Het vervangen van het bestaande voor een nieuw vervaardigd onderdeel in een oude vorm. Vernieuwen kan door kopiëren, imiteren of verbeteren.

vervangen

Het door nieuw gelijk(soortig) materiaal vervangen van een aangetast onderdeel dat niet meer te conserveren, te repareren of opnieuw te gebruiken is.

renoveren

verbeteren

Het behandelen van een orgel om het te laten voldoen aan eigentijdse eisen op het gebied van: veiligheid, functionaliteit, comfort en duurzaamheid (waaronder milieubelasting). Renoveren hangt samen met verbeteren: renoveren heeft betrekking op het orgel als geheel, verbeteren heeft betrekking op onderdelen.

Vervaardigen van een nieuw onderdeel in oorspronkelijke of aangepaste vorm met gebruikmaking van nieuwe technieken en oorspronkelijke of moderne materialen, waarbij de prestaties worden verbeterd ten aanzien van: veiligheid, functionaliteit, comfort en duurzaamheid (waaronder milieubelasting). Zie ook: renoveren.

Bronnen:

Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg, Ontwerp-Uitvoeringsrichtlijn Historische orgels. Onderhoud en restauratie van historische pijporgels (URL 7010), 11-03-2016, versie 0.1
CRKC: Actieve conservatie en restauratie

EEN 18DE EEUWSE ORGELBOUWER AAN HET WOORD

“Het orgel is het kostbaarste en waardevolste meubel in een kerkgebouw,
gerealiseerd met veel vakmanschap, duurzaam materiaal en ook veel geld.

Het vereist bijzonder, vaktechnisch onderhoud, dat wanneer dat nagelaten of verwaarloosd wordt,
accumuleert in verval en wel, tot zo’n niveau dat het restaureren een fortuin kost om het terug te brengen tot de originele toestand
of erger nog:
dat herstel niet meer mogelijk is gevolgd door sloop”.

Dit schreef de Benedictijner monnik Dom François Bédos de Celles in zijn achttiende-eeuws standaardwerk “L’ Art du Facteur d’ Orgues”.