ORGELS in de Vlaamse Ardennen
Een ongekend maar boeiend patrimonium
Ruien bevat een interessant orgeltje dat nog heel wat historisch materiaal bevat. Heel uniek zijn de twee spaanbalgen, die zeer zeldzaam voorkomen. Dit instrumentje verdient op zijn minst een degelijke onderhoudsbeurt (liefst een degelijke restauratie) en mag gerust eens letterlijk en figuurlijk van onder het stof gehaald worden, zodat het misschien wel uit de anonimiteit kan treden... Zeer voorzichtig doen we een kleine poging om alvast naar een mogelijke 'auteur' van het instrument te zoeken op basis van het frontmodel en een summiere vermelding in het liber Memorialis...
Orgelbouwer:
Bouwjaar:
onbekend
1816?
Volgens een nota in het Liber Memorialis van de parochie is er in 1816 een orgel geplaatst. Het zou uit Zeeuws-Vlaanderen afkomstig zijn.
Typering:
Het orgel in Ruien is een klein sober classicistisch dorpsorgel dat wellicht dateert van rond de eeuwwisseling van de 18de naar de 19de eeuw. Uit de periode van ca. 1790 tot ca. 1810 is vaak weinig informatie te vinden over orgels. Het onderduiken en deporteren van pastoors zorgt ervoor dat we in deze periode weinig geschriften hebben, vermits zij instonden voor het parochiearchief. In deze onzekere tijden na de Franse Revolutie werden namelijk kloosters (1796) en kerken (1797) gesloten. Kloosters werden reeds afgeschaft onder keizer Jozef II (1781). Hierdoor werden kloosterorgels opgeslagen bij orgelbouwers en werden er verschillende orgels verhuisd. Als er al orgels nieuw werden vervaardigd, waren ze vaak sober en klein.
Huidige toestand:
Het orgel is bespeelbaar, maar heeft dringend nood aan een degelijke onderhouds- en kuisbeurt. Met heel wat pijpwerk is er geknoeid met onzorgvuldig soldeerwerk en geknoei met stickers en etiketten om te stemmen. De dispositie is niet helemaal origineel. Zo ontbreekt er nog een Cornetregister en staan er momenteel gedekte pijpen op de Cornetbank. Het orgel bevat (opnieuw) een Fournitureregister, maar het pijpwerk ervan is niet origineel.
Doordat het toch nog heel wat origineel en oud materiaal bevat, is het wel een interessant instrument om te laten restaureren naar de oorspronkelijke toestand. Zéér interessant zijn de oude (zeldzame!) spaanbalgen!
Dispositie:
Registertrekkers horizontaal boven klavier:
Prestant 4
Flûte d' écho 4
Quinte 2 2/3
(vastgeklemde registertrekker: naam verwijderd)
Trompette 8 basse
Trompette 8 dessus
Fourniture (met niet origineel pijpwerk)
Doublette 2
Bourdon 8
Bourdon 16 (nieuw)
In de inventaris van G. Potvlieghe (1974) staat op de plaats van de Fourniture de registernaam 'Salicional', wat niet tot het originele orgel zal behoord hebben. Potvlieghe schreef eveneens dat de Cornet (5r) en de Fourniture (3r) toen verdwenen waren.
Momenteel is er opnieuw een (niet historische) drie rangs Fourniture in 'spotted metal'.
De originele dispositie bevatte 10 registertrekkers, nog vast te stellen aan de originele registergaten.
Overblijfselen van de originele klaviatuur zijn nog steeds te zien: klavieropening en registergaten aan de zijkant.
Mogelijks betreft het hier nog de originele schepbalgen. In de meeste orgels zijn deze reeds lang vervangen door een horizontale rechtopgaande magazijnbalg.
- Deze website wordt regelmatig bijgewerkt -
Klaviatuur:
vrijstaande speeltafel vóór het orgel (niet origineel)
De klaviatuur was in origine aan de frontzijde ingebouwd. Na het wegnemen van een paneel zijn nog steeds de originele registergaten aanwezig naast de klavieropening.
Windvoorziening:
Een zeer uniek en zeldzaam overblijfsel zijn de (wellicht originele) boven elkaar opgestelde spaanbalgen. Ghislain Potvlieghe vermeldt in zijn inventaris in 1973 drie schepbalgen (foutief?), momenteel zijn er twee.
Diagonaal opgaande spaanbalgen als deze zijn zeer zeldzaam en werden in de loop van de tijd veelal vervangen door één rechtopgaande horizontale magazijnbalg. In de ruime regio vinden we enkel nog spaanbalgen omsloten in een houten bekisting in het 18de-eeuwse instrument van Etikhove (Maarkedal). Daar zijn drie spaanbalgen naast elkaar geplaatst, zoals orgelbouwer Van Peteghem wel meer toepaste. In Ruien bevinden de spaanbalgen zich boven elkaar, in een stellage, meer naar "Hollands" gebruik.
Orgelkast:
Een zeer sober driedelig vlak front bestaande uit een breed middenveld met twee torens. De torens bevatten elk vijf frontpijpen. Het labiumverloop vormt zowel in de torens als in het tussenveld een V-vorm.
Dit frontmodel doet denken aan fronten van orgelbouwer François-Bernard Loret (1808-1877) in zijn 'traditionele' beginperiode (o.m. Upigny, Bollebeek, Overhespen, Dormaal, Eksaarde Doorslaar, Vertrijk). De soberheid van het front doet vermoeden dat de orgelbouwer dit mogelijks zelf gemaakt heeft. Lange tijd werden de orgelkasten namelijk niet vervaardigd door orgelmakers, vanwege het gildenstelsel.
Indien de datum van 1816 uit het Liber Memorialis zou kloppen, dan kan het instrument onmogelijk van François Loret zijn, die op dat moment zelfs nog geen tiener is. Gaat het hier mogelijks om diens vader, Jean-Joseph Loret (1757-1847), bij wie François-Bernard in leer moet zijn geweest? Van vader Jean-Joseph is geweten dat hij vooral kleinere orgels leverde, vooral in abdijen (volgens Édouard G. J. Gregoir, 1865, p.136), waaronder in het Noord-Nederlandse Friesland en in Westdorpe (NL), bij Sas van Gent, een plaats in de gemeente Terneuzen in Zeeuws-Vlaanderen. In Westdorpe stond vanaf 1796 een kerk, die in 1841 vernieuwd werd en in 1890 gesloopt. Misschien heel toevallig, deze ene vermelding door Gregoir naar een plaats in Zeeuws-Vlaanderen zou misschien wel eens in de richting van deze Loret kunnen wijzen. Volgens het Liber Memorialis van Ruien zou het orgel alleszins uit Zeeuws-Vlaanderen kunnen komen.